नेपालको राजनीतिक परिदृश्य विभिन्न विचारधारा र सामाजिक आधार बोकेका दलहरूको संगमस्थल हो। यी दलहरूले देशको नीति निर्माण, शासन व्यवस्था र सामाजिक परिवर्तनमा निर्णायक भूमिका खेल्दै आएका छन्। यहाँ पाँच प्रमुख राजनीतिक दलहरूको विचारधारा, सैद्धान्तिक आधार, व्यावहारिक कार्यान्वयन, सामाजिक आधार र भावी दिशालाई संक्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ:

नेपाली कांग्रेस नेपालको सबैभन्दा पुरानो र एक प्रमुख लोकतान्त्रिक समाजवादी दल हो। यसको मूल सार प्रजातान्त्रिक समाजवाद हो, जसले राजनीतिक स्वतन्त्रता, सामाजिक न्याय र आर्थिक समानतालाई प्राथमिकता दिन्छ। कांग्रेस बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, प्रेस स्वतन्त्रता र मानव अधिकार जस्ता लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतामा दृढ छ। राष्ट्रियता, राष्ट्रिय एकता र धर्मनिरपेक्षतालाई यसले उत्तिकै महत्त्व दिन्छ।

नीतिगत रूपमा, कांग्रेस संविधानको सर्वोच्चता, विधिको शासन र समावेशी लोकतन्त्रको पक्षमा वकालत गर्दछ। शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षालाई प्राथमिकता दिँदै गरिबी निवारण र आर्थिक विकासका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ। सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच तालमेल मिलाउन कांग्रेसले निरन्तर प्रयास गरे पनि राजनीतिक अस्थिरता र सत्ताको समीकरणले कहिलेकाहीँ यसलाई आफ्नो मूल आदर्शबाट विचलित बनाएको देखिन्छ।

समयक्रममा यसको विचारधारामा उदारवादी अर्थतन्त्रको प्रभाव पनि देखिएको छ। मध्यम वर्ग, बौद्धिक समुदाय र ग्रामीण क्षेत्रमा बलियो पकड रहेको कांग्रेसको सामाजिक आधार फराकिलो छ। वैचारिक ध्रुवीकरणलाई कम गर्दै राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सहमति निर्माण गर्नु यसको प्रमुख चुनौती हो। अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, कांग्रेस विश्वका प्रजातान्त्रिक समाजवादी दलहरूसँग नजिकको सम्बन्ध राख्दछ।

नेकपा (एमाले) नेपालको अर्को शक्तिशाली कम्युनिस्ट पार्टी हो। यसको सैद्धान्तिक जग मार्क्सवाद-लेनिनवाद हो, तर यसले जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) लाई आफ्नो विशिष्ट पहिचान बनाएको छ। जबजले बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, मानव अधिकार र विधिको शासनलाई आत्मसात गर्दै मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई नेपालको विशिष्ट परिवेशमा लागू गर्ने प्रयास गर्दछ। राष्ट्रियता, स्वाधीनता र राष्ट्रिय अखण्डतालाई एमालेले उच्च प्राथमिकता दिन्छ।

एमालेका नीतिहरू राष्ट्रिय हित, सामाजिक न्याय र समावेशी विकासमा केन्द्रित छन्। शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षालाई प्राथमिकता दिँदै कृषि र उद्योगको विकासमा यसले जोड दिएको छ। गरिबी निवारण, पूर्वाधार विकास र सामाजिक सुरक्षा भत्ता वृद्धि यसका महत्त्वपूर्ण कार्यक्रम हुन्। सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच सन्तुलन कायम राख्न एमालेले प्रयास गरे पनि सत्ता समीकरणका कारण कहिलेकाहीँ आफ्नो अडानमा लचकता अपनाउनुपरेको छ।

विश्वव्यापीकरणको प्रभाव यसका नीतिहरूमा पनि स्पष्ट देखिन्छ। श्रमिक वर्ग, किसान, युवा र राष्ट्रवादी भावना भएका नागरिक यसका प्रमुख सामाजिक आधार हुन्। अन्य दलहरूसँगको वैचारिक भिन्नताले राजनीतिक ध्रुवीकरणलाई बढावा दिएको छ भने राष्ट्रिय सहमति निर्माणमा चुनौती थपिएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा, एमाले कम्युनिस्ट र वामपन्थी विचारधाराबाट प्रभावित छ।

नेकपा (माओवादी केन्द्र) ले मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्दछ। यसले जनयुद्धको माध्यमबाट सामाजिक परिवर्तन र साम्यवाद स्थापना गर्ने लक्ष्य राखेको थियो। जनताको केन्द्रीयता र सामाजिक न्याय यसका प्रमुख वैचारिक आधार हुन्। सङ्घीयता, गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षताको स्थापनामा यस दलको निर्णायक भूमिका रहेको छ।

माओवादी केन्द्रका नीतिहरू उत्पीडित वर्ग र समुदायको हितमा लक्षित छन्। भूमि सुधार, राष्ट्रियकरण र निःशुल्क शिक्षा तथा स्वास्थ्य यसका प्रमुख प्राथमिकता हुन्। भूमिहीन किसानलाई जग्गा वितरण र जातीय भेदभावको अन्त्यका लागि यसले विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेको छ। शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गरेपछि यस दलले आफ्नो विचारधारामा केही परिवर्तन र लचकता देखाएको छ।

उत्पीडित जाति, जनजाति, महिला, दलित र ग्रामीण क्षेत्रका गरीब किसानहरू यसका मुख्य सामाजिक आधार हुन्। अन्य गैर-माओवादी दलहरूसँगको वैचारिक भिन्नताले राजनीतिक ध्रुवीकरणलाई बढाएको छ भने राष्ट्रिय सहमति निर्माणमा कठिनाइ उत्पन्न गरेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, यो दल विश्वका माओवादी विचारधाराबाट प्रभावित छ।

राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) संवैधानिक राजसंस्था, हिन्दू राष्ट्र र उदारवादी अर्थव्यवस्थाको वकालत गर्ने दल हो। यसले राष्ट्रियता र नेपालका परम्परागत मूल्यमान्यताको संरक्षणमा जोड दिन्छ।

राप्रपाको प्रमुख नीति नेपालको संविधान संशोधन गरी राजसंस्थाको पुनर्स्थापना र हिन्दू राष्ट्रको घोषणा गर्नु हो। यसले लगानीमैत्री वातावरण र निजी क्षेत्रको प्रवर्द्धनलाई आफ्नो आर्थिक नीति मान्दछ। राजसंस्था पुनर्स्थापना र हिन्दू राष्ट्रको माग गर्दै यसले विभिन्न राजनीतिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ। आफ्नो सैद्धान्तिक अडानमा दृढ रहे पनि सत्ता साझेदारीका लागि यसले अन्य दलहरूसँग केही लचकता अपनाउनुपरेको हुनसक्छ। परम्परावादी सोच राख्ने, राष्ट्रियता र धर्मलाई महत्त्व दिने वर्ग यसको सामाजिक आधार हो।

राजसंस्था र हिन्दू राष्ट्रको मुद्दामा अन्य धर्मनिरपेक्ष र गणतन्त्रवादी दलहरूसँगको वैचारिक ध्रुवीकरण यसको प्रमुख चुनौती हो। अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा, राप्रपा कुनै खास विचारधाराबाट प्रत्यक्ष प्रभावित नभए पनि विश्वका परम्परावादी र राष्ट्रवादी दलहरूको अनुभवबाट प्रेरणा लिन सक्छ।

राष्ट्रिय मातृभूमि पार्टी प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति सहितको सुदृढ लोकतन्त्र, समृद्ध र आत्मनिर्भर राष्ट्र, राष्ट्रिय एकता, असंलग्न परराष्ट्र नीति, दिगो विकास र पर्यावरण संरक्षण जस्ता प्रगतिशील विचारधाराहरू बोकेको एक नयाँ दल हो। यसले सुशासन, रोजगारी सिर्जना, आर्थिक समृद्धि र देश विकासलाई आफ्नो प्रमुख लक्ष्य बनाएको छ।

यस दलको नीति र कार्यक्रममा संवैधानिक सुधार मार्फत प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति प्रणाली स्थापना, प्रभावकारी भ्रष्टाचार नियन्त्रण, स्वदेशी उत्पादनलाई प्रोत्साहन गरी रोजगारी सिर्जना, कृषि, उद्योग र पर्यटनको विकास मार्फत आर्थिक समृद्धि हासिल गर्ने, पूर्वाधार विकास, सबै जातजाति र भाषाभाषीको सम्मान गर्दै राष्ट्रिय एकतालाई बलियो बनाउने, दुई ठूला छिमेकी लगायत सबै मित्र राष्ट्रहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम राख्ने, कृषि र ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्ने, हरित ऊर्जाको विकास र वातावरण संरक्षण जस्ता विषयहरू समावेश छन्।

सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिबीच तालमेल मिलाउन यो दलले स्पष्ट नीति र कार्यक्रमहरू ल्याउनुपर्ने हुन्छ। विकास र सुशासन चाहने, राष्ट्रिय एकतालाई महत्त्व दिने युवा, बुद्धिजीवी र उद्यमीहरू यस दलको सामाजिक आधार बन्न सक्छन्। प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति प्रणाली जस्ता केही मुद्दाहरूमा अन्य दलहरूसँग वैचारिक भिन्नता भए पनि सुशासन र आर्थिक विकास जस्ता साझा मुद्दाहरूमा सहमति निर्माण गर्न यो दलले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। यो दल विश्वका सफल लोकतान्त्रिक प्रणाली र दिगो विकासका मोडलहरूबाट प्रेरणा लिन सक्छ।

अन्त्यमा, नेपालको राजनीतिक भविष्य यी पाँच दलहरूको गतिविधि, विचारधारा र आपसी सहकार्यमा निर्भर गर्दछ। जनताको आकांक्षालाई सम्बोधन गर्दै राष्ट्रिय हितलाई सर्वोपरी राख्न दलहरूले समयसापेक्ष परिवर्तन र सहकार्य गर्नु अपरिहार्य छ। राष्ट्रिय मातृभूमि पार्टीले लिएका प्रगतिशील विचारधारा र सुशासन, आर्थिक समृद्धि तथा राष्ट्रिय एकताका लक्ष्यहरू निकै सकारात्मक छन्। प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति प्रणाली जस्ता मुद्दामा अन्य दलसँग फरक मत रहे पनि, यदि पार्टीले स्पष्ट नीति र कार्यक्रमहरू ल्याई युवा, बुद्धिजीवी र उद्यमीहरूको समर्थन जुटाउन सके भविष्यमा राम्रो सम्भावना छ।

सैद्धान्तिक आदर्श र व्यावहारिक राजनीतिलाई सन्तुलनमा राख्दै साझा मुद्दाहरूमा सहमति जुटाउन सके यो दलले राष्ट्रिय राजनीतिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ। विश्वका सफल लोकतान्त्रिक प्रणाली र दिगो विकासका मोडलहरूबाट प्रेरणा लिँदै अघि बढेमा यो पार्टी भविष्यमा एक सशक्त राजनीतिक शक्ति बन्न सक्छ।